HỌC THUYẾT TẠNG PHỦ VÀ CHUẨN TRỊ ĐÔNG Y l Mạch Lý Y Học Cổ Truyền l Sách Thuốc Gia Truyền l Sách Thuốc Đông Y

SINH LÝ VÀ BỆNH CHỦ YẾU CỦA TẠNG PHỦ
Cơ thể con người là chinh thể, giữa ngũ tạng và lục phủ có mối quan hệ phức tạp. Chúng có
công năng riêng, song lại phối hợp chặt chẽ với nhau. Chức năng của chúng là:
Ngũ tạng chứa giữ Tinh khí. Lục phủ hấp thụ thủy cốc, phân biệt trong đục, đào thải cặn bã.
Ngoài ra còn có Não - Tủy - Xương - Mạch - Mật - Dạ con, có những chức năng gần giống
với Tạng và Phủ nên được phân riêng thành một loại gọi là: "Phủ kỳ hằng" (phủ lạ thường).
A. Tâm và tiểu trường
Tâm là chủ soái của lục phủ, ngũ tạng con người, nó có địa vị đứng đầu trong các tạng phủ.
Các tạng phủ khác đều hoạt động hợp đồng, điều hòa với Tâm, cho nên Tâm là chủ soái của
lục phủ, ngũ tạng.
1. Sinh lý và bệnh lý tạng tâm
a. Tâm chủ thần chí: Tâm chủ quản các hoạt động tinh thần, ý thức, tư duy, tương đương
với hoạt động tinh thần, thần kinh cao cấp. Nếu công năng chủ thần chí của Tâm bình
thường thì tinh thần của con người bình thường, tỉnh táo, thần chí rõ ràng. Nếu như Tâm
không bình thường thi phát sinh những bệnh chứng như: Hồi hộp, thổn thức, sợ hãi, hay
quên, mất ngủ, phát cuồng, cời cợt không ngừng, hôn mê, nói nhảm.
b. Tâm chủ huyết mạch: Tâm và mạch vốn nối liền với nhau. Huyết dịch có thể tuần hoàn
trong mạch quản là nhờ vào khí của Tâm thôi động. Tâm khí mạnh, trực tiếp ảnh hưởng
đến vận hành của máu, vì vậy nó thể hiện trên mạch chẩn. Tâm khí bất túc, mạch sẽ nhỏ,
yếu, vô lực. Khí đến không đều, mạch luật không chỉnh, loạn nhịp (gọi là Súc, Kết, Đại).
c. Tâm kỳ hoa khai khiếu ở lưỡi, ở mặt (thấy rõ Tâm thể hiện ở lưỡi, ở mặt):

loạt chứng của trúng gió. Can khí thăng phát không đủ, cũng gây ra các chứng váng đầu,
mất ngủ, tinh thần hoảng hốt.
b. Can chủ tàng huyết. Can có công năng chứa giữ huyết dịch và điều tiết huyết lượng. Khi
ta ngủ hoặc nghỉ ngơi, bộ phận huyết dịch quay về chứa giữa ở Can. Khi ta hoạt động,
Can lại cung cấp huyết dịch cho mọi tổ chức cơ quan, dẫn đi toàn thân. Can tàng huyết,
còn có ý nghĩa nữa là đề phòng xuất huyết. Nếu công năng tàng huyết có diễn biến xấu
thì gây xuất huyết, thổ huyết, nục huyết (nôn ra máu, chảy máu cam).
c. Can khai khiếu ra mắt. Can tàng huyết, mắt nhờ huyết mà thấy. Can có bệnh thường có
ảnh hưởng đến tròng mắt. Can hư làm giảm thị lực, quáng gà, mờ mắt. Can hỏa thượng
viêm thì mắt đỏ.
d. Can chủ cân, kỳ hoa tại móng. Can chủ quản hoạt động của gân, chi phối hoạt động của
bắp thịt và khớp xương trong toàn thân. Gân nhờ vào Can huyết nuôi dưỡng, nếu Can
huyết bất túc không nuôi dưỡng được gân sẽ sinh ra đau gân, tê dại, khó co duỗi, co
quắp. Nếu nhiệt cực dẫn động Can phong cũng có thể gây nên co giật. "Móng và Can
cũng có quan hệ mật thiết. Can huyết đầy đủ thì móng tay hồng nhuận. Can huyết bất túc
thì móng tay khô xác hoặc mỏng di, mền ra, gọi là "Kỳ hoa tại móng" (can thấy rõ ở
móng).
2. Sinh lý và bệnh lý của đảm
Đảm là một trong sáu phủ, nhưng lại có công năng khác các tạng phủ khác nên gọi là "kỳ
hằng chi phủ”. Bệnh của Đảm (mật) chủ yếu biểu hiện ở sườn đau, vàng da, đắng miệng,
nôn nước đắng.
3. Can và Đảm thông qua quan hệ kinh lạc cấu thành quan hệ biểu lý, Can và Đảm gần
nhau nên khi có bệnh thì cũng ảnh hởng đến nhau, khi chữa bệnh thì chữa cả Can và Đảm.
Trên cơ bản Can và Đảm bao quát công năng của gan, mật và một phần hệ thần kinh thực
vật, hệ vận động, huyết dịch, thị giác.
C. Tỳ và vị
1. Sinh lý và bệnh lý của tỳ
a. Tỳ chủ vận hóa: Tỳ chủ tiêu hóa, hấp thụ và vận chuyển đồ ăn. Đồ ăn vào dạ dày sau khi
đã sơ bộ tiêu hóa, lại có Tỳ vận hóa thêm một bước, tạo thành chất tinh vi dễ hấp thụ, rồi
được chuyển vận đi khắp cơ thể để nuôi dưỡng các tổ chức cơ quan toàn thân. Tỳ ngoài
việc vận hóa đồ ăn đã tinh hóa ra, còn vận chuyển thủy thấp, cùng với Phế và Thận duy trì
mức vừa đủ của chất lỏng trong cơ thể. Khi công năng vận hóa của Tỳ bình thường, tiêu
hóa, hấp thụ tốt, Tỳ khí khỏe, thì khí huyết thịnh vượng, tinh lực dồi dào. Nếu như Tỳ hư
thì vận hóa thất thường, khả năng tiêu hóa, hấp thụ (kiện vận) không tốt, sẽ xuất hiện
chứng kém ăn, bụng trướng, ỉa lỏng, nhão. Có thể do chất lỏng vận chuyển bị trở ngại mà
gây nên thủy thấp bị đình trệ, dẫn đến phù thũng hay đàm ẩm (do không sinh huyết tất
sinh đàm lỏng hoặc dẻo ở dạ dày, đường ruột).
b. Tỳ thống huyết. Tỳ có công.năng thống nhiếp huyết dịch toàn thân. Nếu Tỳ hư, công
năng thống huyết diễn biến xấu cũng làm cho “huyết bất tùng kinh"* gây nên các chứng:
xuất huyết; thổ huyết, nục huyết, băng lậu huyết, tiện huyết. Ngoài ra, còn có quan hệ sinh
huyết rất mật thiết. Tỳ hư làm cho công năng sinh hóa huyết dịch giảm thấp, đưa đến bần
huyết (thiếu máu, nghèo máu).
c. Tỳ chủ tứ chi, cơ nhục, khai khiếu ra mồm, kỳ hoa ở môi: Tỳ mà vận hóa bình thường
thủy cốc tinh vi nuôi dưỡng toàn thân thì sức ăn tăng tiến, cơ bắp đầy đặn khỏe mạnh, tay
chân cứng cáp, mồm miệng hồng tươi. Tỳ khí hư yếu, vận hóa thất thường, thì sức ăn
kém, cơ bắp gầy mòn, chân tay mềm yếu, môi trắng nhợt hoặc vàng, khô khan.
2. Sinh lý và bệnh lý của vị
Công năng chủ yếu của Vị !à chứa nạp thủy cốc, nghiền ngấu đồ ăn, nên gọi: "Vị là thủy cốc
chi hải"**. Vị có bệnh thì xuất hiện chứng bụng trên đầy tức, đau đớn, ăn uống giảm, quặn
bụng buồn nôn.
3. Tỳ với Vị thông qua quan hệ kinh lạc mà cấu thành quan hệ biểu lý. Vị chủ nạp, Tỳ chủ
vận hóa, phối hợp với nhau thành công năng sinh lý tiêu hóa, hấp thụ, vận chuyển dinh
dưỡng. Tác dụng của Tỳ, Vị trong cơ thể con người chiếm địa vị trọng yếu, cho nên trên lâm
sàng có câu nói: "Có Vị khí thì sống, không Vị khí thì chết" và câu "Tỳ, Vị là gốc của hậu
thiên". Nhưng Tỳ, Vị lại có những đặc điểm khác nhau: Tỳ chủ thăng, ưa táo, ghét thấp. Vị
chủ giáng, ưa thấp, ghét táo, cả hai đều tương phản tương thành. Vị khí giáng, đồ ăn mới đi
xuống, tiện cho việc tiêu hóa; Tỳ khí thăng, thủy cốc tinh vi mới có thể đi đến Phế, lại đưa rải
khắp toàn thân, đến các tạng phủ. Nếu Vị khí không giáng mà lại ngược lên, sẽ gây ra quặn
bụng, nôn mửa, ợ hơi, nấc và đau dạ dày. Tỳ khí không thăng, ma lại hãm xuống (trung khí
hạ hãm) thì xuất hiện hụt hơi, nói yếu, ỉa chảy kéo dài, lòi dom, sa dạ dày, sa dạ con hoặc sa
các tạng phủ khác.
Tỳ thuộc âm, bản thân rất dễ sinh thấp. Tỳ không vận khỏe, thủy thấp đình ở trong, lại cũng
rất dễ bị tà thấp xâm phạm. Nếu Tỳ bị ngoại thấp xâm phạm thì thấy phát sốt, nặng đầu, đau
mình, tay chân rã rời, mệt mỏi, bụng trướng khó chịu, rêu lưỡi trắng dày, mạch nhu hoãn, khi
chữa nên ôn tỳ, táo thấp.
Vị thuộc dương, nói chung bệnh của Vị là Vị nhiệt, Vị hỏa, làm xuất hiện miệng khô, khát,
kém ăn hoặc răng đau, lợi, răng chảy máu, thổ huyết, nục huyết. Chữa nên thanh nhiệt,
giáng hỏa.
Tlheo những điều nói về Vị thì Đông, Tây y đều nói giống nhau, nhưng Đông y nói về Tỳ bao
gồm công năng và bệnh tật thuộc tiêu hóa, hấp thụ, đại tạ (thay thế vật chất), ổn định thể
dịch và một phần tuần hoàn huyết dịch, so với bài giảng Tây y thì thật khác xa.
* Huyết bất tùng kinh: huyết không đi theo kinh mạch
** Vị là thủy cốc chi hai: dạ dày là bể chứa nước và đồ ăn
D. Phế và đại trường
1. Sinh lý và bệnh lý của phế
a. Phế chủ khí: Phế giữ hô hấp, tiến hành thay đổi khí trong cơ thể, duy trì công năng hoạt
động sống của con người. Mặt khác, Phế hướng về trăm mạch đa thủy cốc tinh vi phân bố
toàn thân. Ngoài ra, Đông y cho rằng Phế chủ khí cả người, khí của lục phủ, ngũ tạng
thịnh, suy đều có quan hệ mật thiết với Phế. Công năng của Phế diễn biến xấu sẽ gây nên
bệnh tật chủ yếu ở đường hô hấp: Ho hen, mệt nhọc, tiếng nói nhỏ yếu, hụt hơi.
b. Phế chủ túc giáng*, thông điều thủy đạo: Phế khí lấy thanh túc hạ giáng làm thuận, nếu
Phế khí ngược lên sẽ phát sinh chứng ho hen. Sự vận hành chất lỏng trong người và bài
tiết chẳng những cần sự vận hóa, chuyển đưa của Tỳ, còn cần sự túc giáng của Phế khí
mới có thể thông điều thủy đạo mà chuyển đến Bàng quang. Nếu như Phế mất túc giáng
cùng ảnh hưởng đến việc đại tạ** của thủy dịch, dẫn đến thủy thấp đình lưu, sinh ra khó
đái và phù thũng. Do đó có câu: "Phế là thượng nguồn của thủy". Phế khí không túc giáng
được có khi quan hệ với Phế khí bế trở (Phế khí vướng tắc). Vì thế một số chứng suyễn
và phù thũng thường phối hợp dùng thuốc khai phế khí như Ma hoàng, Tế tân, Khổ Hạnh
nhân để chữa.
c. Phế chủ bì mao: Phế và da dẻ cơ biểu có quan hệ mật thiết. Phế, Vệ khí đầy đủ thì cơ
biểu kín chắc, da dẻ tươi sáng, sức chống đỡ của cơ thể mạnh mẽ, ngoại tà không dễ
xâm phạm được. Khí của Phế, Vệ không vững, lỗ chân lông trống trải, dễ bị ngoại tà xâm
phạm, thậm chí phạm thẳng vào Phế. Ngoài ra, nếu như cơ biểu không chắc, tinh dịch tiết
ra ngoài, lại sinh ra mồ hôi và mồ hôi trộm.
d. Phế khai khiếu ở mũi: Mũi và Phế thông nhau, mũi là cửa của hệ hô hấp. Khi Phế có
bệnh thường sinh tắc mũi, chảy nước mũi, khó thở, có khi cánh mũi phập phồng.
đ. Phế có quan hệ với tiếng nói: Tiếng nói phát sinh do tác dụng của Phế khí. Phế khí đủ
thì tiếng nói vang, trong. Phế khí hư thì tiếng nói thấp, đục, nhỏ. Phong hàn phạm phế,
Phế khí vướng tắc thì tiếng nói như câm. Bệnh lao do Phế tà làm tổn hại, hoặc do Phế khí
tiêu hao quá mức cũng dẫn đến mất tiếng.
2. Sinh lý và bệnh lý của đại trường
Công năng chủ yếu của Đại trường là chuyển tống cặn bã, bài tiết phân. Đại trường có bệnh
gây ra: Táo bón, bí ỉa, đau bụng, ỉa chảy, hoặc lị máu mủ.
3. Phế và Đại trường thông qua kinh lạc cấu thành quan hệ biểu lý. Phế khí túc giáng thì
công năng của Đại trường bình thường, đại tiện dễ dàng. Nếu đại tiện tích trệ thì cũng ảnh
hưởng ngược lại sự túc giáng của Phế khí. Khi trị liệu trên lâm sàng, có khi chữa bệnh của
Phế lại chữa từ Đại trường. Có khi chữa bệnh Đại trường lại kèm chữa bệnh của Phế. Như
chữa bệnh bí ỉa, ngoài việc dùng thuốc thông tiện ra, còn dùng cả thuốc nhuận Phế hoặc
* Túc giáng: đưa xuống nghiêm chỉnh
** Đại tạ: thay cũ đổi mới
Giáng Phế cũng tốt. Có một số chứng thực nhiệt ở Phế, ngoài việc thanh Phế, còn cần thông
đại tiện. Kết hợp cả hai việc này thường thu được kết quả rất tốt.
Theo sinh lý và bệnh lý kể trên, về cơ bản Tây và Đông y đều giảng giống nhau. Nhưng
Đông y giảng về Phế, ngoài công năng về hô hấp, lại bao quát một bộ phận tuần hoàn huyết
dịch, trao đổi chất lỏng và công năng điều tiết thân nhiệt.
Đ. Thận và bàng quang
1. Sinh lý và bệnh lý của thận
a. Thận chủ tàng tinh: Công.năng của Thận là tàng tinh. Có thể chia làm hai loại: chứa
"tinh" sinh dục, cũng là chủ quản việc sinh sản của con người. Mặt khác, còn chứa tinh
của lục phủ, ngũ tạng, cũng là chủ quản việc sinh trưởng của con người, bao gồm sự phát
dục và các hoạt động trọng yếu khác. Trên lâm sàng, số lớn bệnh Thận là chứng hư.
Bệnh ở hệ sinh dục và có một số bệnh ở hệ nội tiết có thể dùng phép bồ Thận mà chữa.
b. Thận chủ thủy: Thận là cơ quan trọng yếu để điều tiết và thay thế nước trong cơ thể, cho
nên gọi Thận là "thủy tạng". Thận có bệnh,.điều tiết nước không bình thường, làm khó đái,
thủy dịch đình lưu, phù toàn thân, hoặc đái không ngừng, uống nhiều, đái nhiều, đái són,
đái dầm.
c. Thận chủ xương, sính tủy, thông về não: Thận tàng tinh, tinh sinh tủy. Thận và não có
quan hệ. Thận tinh đầy đủ thì xương, tủy, não đều khỏe mạnh, chân tay nhanh nhẹn, có
sức hành động linh lợi, tinh lực dồi dào, tai thông, mắt sáng. Thận tinh không đủ thường
sinh ra động tác chậm chạp, xương mềm, sức yếu, thiếu máu hoặc choáng váng hay
quên, cũng như trẻ em bị chứng trí lực phát triển chậm. Ngoài ra, răng là chỗ thừa của
xương, nếu Thận khí hư suy thì răng lợi dễ bị lỏng lẻo và rụng.
d. Thận chủ mệnh môn hỏa: Thận là thủy tạng, nhưng lại chứa mệnh môn hỏa (Thận
dương là lực lượng chủ yếu duy trì sinh mệnh, có tên mệnh môn hỏa). Thận hỏa và Thận
thủy (thận tinh), một âm, một dương, cùng nhau duy trì sinh dục và sinh trưởng, phát dục,
cũng như công năng của các tạng phủ. Mệnh môn hỏa suy dẫn đến xuất tinh sớm, liệt
dương, không đủ sức sưởi ấm Tỳ gây ra bệnh ỉa chảy mạn tính. Mệnh môn hỏa vượng sẽ
xuất hiện mộng tinh, di tinh, tình dục tăng tiến, bứt rứt.
đ. Thận chủ nạp khí: Hô hấp tuy do Phế chủ quản nhưng tất nhiên cần sự hiệp đồng của
Thận. Thận có tác dụng hỗ trợ phế hít khí, giáng khí gọi là "nạp khí". Nếu Thận không nạp
khí sẽ sinh ra hư suyễn, ngắn hơi. Đặc điểm của loại hư suyễn này là thở nhiều, hít ít. Trị
liệu lâm sàng cần theo cách bổ Thận.
e. Thận khai khiếu ở tai (phía trên), ở nhị âm* (phía dưới): Tai và Thận liên quan với nhau,
vì là khiếu trên của Thận, cho nên Thận khí sung túc thì tai nghe được bình thường, thận
khí hư thì tai ù, tai điếc. Nhị âm là lỗ đít và lỗ đái, là khiếu dưới của Thận, cho nên sự bài
tiết của Thận có liên quan đến đái, ỉa. Nếu thận khí hư sẽ đưa đến đái không cầm hoặc
* Nhị âm: chỗ đái và chỗ ỉa, gọi là tiền âm và hậu âm
đái són không dứt. Thận âm bất túc sẽ đưa đến bí ỉa. Mệnh môn hỏa suy gây nên ỉa chảy
lúc sáng sớm.
e. Thận kỳ hoa tại tóc: Lông tóc rơi rụng và sinh trưởng thường phản ánh sự thịnh suy của
Thận khí. Thận khí thịnh vượng thì lông tóc tốt dày và đen bóng. Thận khí suy thì lông tóc
thưa, rụng hoặc bạc mà khô xác.
2. Sinh lý và bệnh lý của bàng quang
Công năng chủ yếu của Bàng quang là chứa giữ và bài tiết nước tiểu. Nếu bàng quang có
bệnh sinh ra đái són, đái vội, hoặc khi dứt bãi đái thấy đau.
3. Thận và Bàng quang thông qua quan hệ kinh lạc mà cấu thành quan hệ biểu lý. Công
năng bài tiết của Bàng quang mất bình thường có khi quan hệ tới bệnh của Thận. Như Thận
hư không cố nhiếp*, cũng xuất hiện chứng đái không cầm hoặc đái dầm. Thận hư, khí hóa
không kịp cũng ra bí đái hoặc đái khó.
Theo sinh lý, bệnh lý kể trên, Đông y giảng về Thận, cơ bản bao quát công năng và bệnh tật
ở hệ sinh dục, tiết niệu, bộ phận tạo máu, nội tiết và công năng của hệ thần kinh, khác vôi
bài giảng Tây y. Còn Bàng quang trong bài giảng Đông, Tây y đều giống nhau.
E. Tam tiêu
Tam tiêu là một trong lục phủ, gồm có Thượng tiêu, Trung tiêu và Hạ tiêu. Hình thái và công
năng của Tam tiêu tới nay chưa có lý thuyết ổn định. Đại đa số cho rằng Thượng tiêu là
Tâm, Phế, tương đương với công năng tạng khí ở lồng ngực. Trung tiêu chỉ Tỳ, Vị tương
đương với công năng tạng khí ở bụng trên. Hạ tiêu chỉ Can, Thận, Bàng quang, Đại trường,
Tiểu trường, tương đương với công năng tạng khí ở bụng dưới. Theo tác dụng sinh lý mà
nói, Thượng tiêu như "sương", chỉ tác đụng của Tâm, Phế đối với việc đưa rải chất dinh
dưỡng. Trung tiêu như "giọt nước", chỉ tác dụng vận hóa của Tỳ, Vị. Hạ tiêu như "cống
rãnh", chỉ tác dụng bài tiết của Thận và Bàng quang.
Lý thuyết Tam tiêu biện chứng trong học thuyết ôn bệnh đã dùng Tam tiêu làm cương lĩnh để
biện chứng phân loại bệnh và luận trị. So với ý nghĩa kể trên có chỗ khác nhau..
Nói tóm lại, công năng của Tam tiêu là tổng hợp công năng sinh lý của mấy tạng phủ trong
lồng ngực, ổ bụng. Bệnh biến của Tam tiêu xuất hiện phần lớn có liên quan với công năng
chuyển tống chất lỏng, nuôi dưỡng và bài tiết.
G. Nữ tử bào
Nữ tử bào gồm dạ con và phần phụ. Công năng chủ về chửa đẻ và kinh nguyệt. Nữ tử bào,
Thận và Xung, Nhâm mạch có quan hệ rất mật thiết, cả 3 đều cùng giữ kinh nguyệt, chửa
đẻ, sinh dục được bình thường. Thận tinh đầy đủ, Xung, Nhâm mạch thịnh thì kinh nguyệt,
sinh dục bình thường. Thận tinh hao tổn, Xung nhâm mạch hư thì kinh nguyệt không đều,
thậm chí không chửa đẻ.
***
* Cố nhiếp: giữ chắc
Quan hệ giữa tạng với tạng, giữa phủ với phủ, giữa tạng với phủ mật thiết khác thờng. Có
một số mặt có thể bàn tới. Hiện lâm sàng thường thấy quan hệ giữa tạng và tạng phân ra
như sau:
A. Tâm và phế
Tâm chủ huyết. Phế chủ khí. Tâm Phế giúp nhau cùng giữ tuần hoàn của huyết dịch. Tâm
huyết đủ thì phế khí dồi dào. Phế khí dồi dào thì Tâm huyết có máu chảy đều. Ngược lại,
Phế khí bất túc cũng ảnh hưởng đến tuần hoàn huyết dịch. Công năng của Tâm không tốt có
ảnh hưởng đến hô hấp.
B. Tâm và Thận
Tâm ở thượng tiêu thuộc hỏa. Thận ở hạ tiêu thuộc thủy. Trong tình huống bình thường, cả
hai cùng quan hệ tương hỗ, giữ gìn điều hòa, hiệp đồng (Tâm Thận tương giao, thủy hỏa
tương tế). Nếu phá vỡ quan hệ bình thường đó, sẽ xuất hiện Tâm phiền, mất ngủ, đầu váng,
tai ù, lưng, gối mềm mỏi, gọi là chứng "Tâm Thận bất giao".
C. Tâm và Can
Tâm chủ huyết mạch toàn thân. Can có công năng chứa giữ và điều tiết huyết dịch. Cả hai
có quan hệ mật thiết. Nếu Tâm khí bất túc làm cho huyết hao Can hư, xuất hiện chứng
"Huyết bất dưỡng cân”, sẽ thấy gân, xương đau buốt, co quắp, co giật.
D. Tâm và Tỳ
Tỳ chủ vận hóa, rất cần sự nuôi dưỡng của Tâm huyết và sự thôi động của Tâm dương,
công năng của Tâm cũng cần Tỳ phun tưới thủy cốc tinh vi để hoạt động. Thứ nữa là Tâm
chủ vận hành huyết dịch. Tỳ có công năng thống nhiếp huyết dịch, làm cho Tâm, Tỳ có quan
hệ mật thiết. Lâm sàng thường thấy có chứng "Tâm Tỳ lưỡng hư” biểu hiện là tim thổn thức,
hay quên, mất ngủ, sắc mặt vàng yếu, ăn ít, ỉa phân nát.
Đ. Can và Tỳ
Can khí quá vượng hoặc Tỳ khí quá hư đều dễ xuất hiện chứng "Can mộc thừa Tỳ” (Can Tỳ
bất hòa) biểu hiện sườn đau, đau dạ dày, đau bụng.
E. Can và Phế
Bình thường thì Phế khắc Can. Nhưng khi có bệnh thì Can phản khắc Phế. Ví dụ: Phế khí
vốn hư không chế được can, do đó mà can khí thượng nghịch làm cho Phế khí túc giáng bị
vướng, sẽ thấy ngực cách trướng đầy, không thư. Lại như Can hỏa quá thịnh thì hun đốt
Phế, gây ra dễ cáu bẳn, đau sườn ngực, ho khan hoặc ho lẫn đờm với máu gọi là "Mộc hỏa
chế kim" (tương vũ)*.
* Tương vũ: hỗn láo với nhau
G. Can và Thận
Can va Thận có quan hệ mật thiết. Trong Đông y có câu “Can Thận đồng nguỵên”. Can nhờ
Thận thủy (Thận âm) tư dưỡng lại, Thận thuỷ bất túc, âm hư thì không liễm được dương sẽ
gây ra “Can dương thượng cang” xuất hiện chứng đau đầu, cao huyết áp.
H. Tỳ và Phế
Phế khí nhờ Tỳ vận hóa thủy cốc tinh vi nuôi dưỡng trở lại. Trên lâm sàng đối với bệnh Phế
khí hư, có thể dùng phương pháp bổ Tỳ ích Phế để chữa chạy.
I. Tỳ và Thận
Vận hóa của Tỳ nhờ Mệnh môn hỏa của thận giúp đỡ, cho nên Mệnh môn hỏa bất túc, gây
ra công năng của Tỳ giảm, xuất hiện chứng ỉa chảy. Ngoài ra Tỳ còn có thể chế Thận thủy,
nếu Tỳ hư, công năng vận hóa giảm mà không chế được thủy, làm cho Thận thủy nhiễu
loạn, xuất hiện phù thũng.
K. Phế và Thận
Phế chủ khí. Thận chủ nạp khí, Thận cũng giáng. Phế khí túc giáng. Nếu thận dương hư,
không thể nạp khí, thì thấy suyễn súc**. Trên lâm sàng, do thận hư mà đưa đến hen suyễn
cần thẹo cách bổ thận mà chữa.
** Suyễn súc: hen suyễn rút cổ lại
Học thuyết tạng phủ thực chất là giải phẫu sinh lý và bệnh lý trong Đông y, là cơ sở biện chứng
luận trị trên lâm sàng, khi chúng ta học tập cần coi là tự điển, cẩm nang. Còn như đối với việc lý
giải công năng tạng phủ theo hệ thống giải phẫu sinh lý của Tây y quy nạp như sau:
1. Về mặt tiêu hóa, hấp thụ
Vị chủ thu nạp, Tỳ chủ vận hóa, Tiểu trường phân biệt trong đục, Đại trường chuyển thải
cặn bã, lại có sự giúp đỡ của Can sơ tiết, Mệnh môn hỏa giúp đỡ.
2. Về mặt hoạt động hô hấp
Phế giữ hô hấp, chủ thay đổi khí thể, Thận chủ nạp khí, giúp đỡ công năng túc giáng của
Phế.
3. Về mặt tuần hoàn huyết dịch
Tâm chủ huyết mạch, là động lực của tuần hoàn. Phế hướng về trăm mạch, thêm vào
tuần hoàn huyết dịch. Can tàng huyết, công năng điều tiết huyết lượng. Tỳ thống huyết,
làm cho huyết dịch tuần hoàn trong mạch mà không tràn ra ngoài.
4. Về mặt công năng tạo huyết
Tỳ, Vị là gốc của hậu thiên, nguồn của hóa sinh huyết dịch, Thận là gốc của tiên thiên, tạo
huyết cũng nhờ Thận ôn dưỡng.
5. Về mặt đào thải nước
Tỳ chủ vận hóa thủy thấp, Phế chủ thông điều thủy đạo, Thận chủ bài tiết của thủy, Tam
tiêu chủ khí hóa, Bàng quang chủ chứa nước tiểu và bài tiết nước tiểu.
6. Công năng thần kinh
Một phần công năng của Tâm tương đương với thần kinh đại não, là trung tâm của hoạt
động tình chí, tư duy. Cũng như các tạng đều gồm có hoạt động thần kinh tinh thần.
7. Công năng vận dộng
Thận chủ xương, làm cho vận động đều đặn, động tác nhanh nhẹn, tinh xảo. Can chủ gân,
co duỗi các khớp. Tỳ chủ tứ chi, quản cơ bắp toàn thân.
8. Công năng nội tiết và sinh dục toàn thân
Có quan hệ với Thận, Can, Nữ tử bào và Xung mạch, Nhâm mạch. "